Dolaþým sisteminin amacý nedir?

Vücudu oluþturan hücrelere besin taþýmak, oluþan artýklarý uzaklaþtýrmak ve hücreler arasýnda baðlantýyý saðlamada kullanýlan yapýlara dolaþým sistemi denir.

ÝÝNSANDA DOLAÞIM SÝSTEMÝ
Ýnsanlarda iyi geliþmiþ bir kapalý dolaþým sistemi vardýr. Bu sistem, kalp, atar damarlar, toplardamarlar ve kýlcal damarlardan meydana gelmiþtir. Kan bu sistem içinde vücudun en uç kýsýmlarýndaki hücre ve dokulara kadar ulaþýr.
1.Kalbin Yapýsý ve Çalýþmasý
Kalp, insanýn göðüs boþluðunda iki akciðerin arasýnda ve göðüs kemiðinin hemen arkasýnda yer alýr. Tabaný üstte, tepesi altta ve ucu sola dönük olan bir koni þeklindedir. Ergin kadýnda ortalama 230-280 gr. Erkekte ise 280-340 gr. Aðýrlýðýndadýr. Yaþ ilerledikçe kalbin aðýrlýðý ve büyüklüðü artar.
Kalp, üstte bir kulakçýk, altta iki karýncýk olmak üzere dört odacýktýr. Ortadan tam bir perde ile sað ve sol bölüm olmak üzere ikiye ayrýlmýþtýr. Sað bölümde sað kulakçýk ve karýncýk bulunur. Bu iki odacýk üçlü kapakçýkla birbirini açýlýr. Sað kulakçýða üst ana toplar damar ile ana toplar damar baðlanýr. Sað karýncýktan ise akciðer atar damarý çýkar.
Kal bi n sol bölümü, sol kulakçýk ve sol karýncýktan meydana gelmiþtir. Ýki odacýk arasýnda ikili kapakçýk taþýyan bir açýklýk vardýr. Sal karýncýktan kalbin en büyük damarlarýndan biri olan aort atardamarý çýkar. Sol kulakçýða ise akciðer toplardamarlarý baðlarnr.
Kal bi n çalýþmasý, kalp kasýnýn kasýlýp ve gevþemesi ile olur. Kulakçýk ve karýncýklarýn kasýlýp gevþemesi kanýn hareketi için itici bir güç oluþturur. Kulakçýk ve karýncýklarýn kasýlýp gevþemesi birbirine zýttýr, yani kulakçýklar kasýlýrken karýncýklar gevþeme durumuna geçer. Kabin her odacýðý kasýlma sýrasýnda içindeki kaný pompalar. Gevþeme anýnda ise kanla dolar.
Kulakçýklarýn gevþeme sýrasýnda, toplar damarlarla gelen kan bütün kulakçýða dolar. Kanýn yaptýðý basýncý ile kulakçýk ve karýncýklar arasýndaki kapaklar, karýncýk yönünde açýlýr ve kan pasif çalýþarak karýncýklara akm aya baþlar. Hemen sonra, kulakçýk kasýlma durumuna geçerek içindeki kaný tamamen karýncýklara boþaltýr.
Kanla dolan karýncýklar kasýlarak, içindeki kaný kalbin üst bölgesine doðru pompalar. Bu esnada kulakçýklar ile karýncýklar arasýndaki kapakçýklar kapanýr,atar damarlarýn baþlangýcýnda ki kapaklar açýlýr. Böylece karýncýklardaki sýkýþan kan kulakçýklara geri dönmeden atar damarlara geçer. Kulakçýklar da yeniden gevþeme durumuna alarak kanla dolmaya hazýr hale gelir. Her kalp atýþý bir kasýlma ile bir gevþemeden ibarettir. Her bir kalp atýþý 0,85 sn sürer. Bunun 0,15 sn kulakçýklar, 0,30 karýncýklar kasýlýr. Geri kalan 0,40 sn süre de ise kalp dinlenir. Her kalp atýþý ile kalpten 70 ml kan damarlara pompalanýr. Saðlýklý bir insanda kalp atýþý sayýsý dk. 70 kadardýr.
Kalp atý þýnýn hýzý, sadece kalbIn kendi özelliðinden gelen etkilerle deðil; ayrýca sinirler, hormonlar ve sýcaklýklarla da deðiþir.
2.Kan Damarlarýnýn Yapýsý ve Ozellikleri
Ýnsanda dolaþým sisteminde atar damarlar, toplardamarlar ve kýlcal damarlar olmak üzere üçe ayrýlýr.
a)A lar Damarlar:
Kaný kalpten diðer organlara taþýyan damardýr. Kalbin karýncýklarýndan çýkan damarlara, aort ve akciðer atar damarý denir.
Atar damarlarýn duvarlarý esnek ve saðlamdýr. Aort atar damarýnýn oldukça kalýn duvarlarý vardýr. Duvarlarý kalýn olan bu damarlarýn esneklikleride fazladýr. Bu esneklik kanýn hareketini kolaylaþtýrýr. Akciðer atar damarý dýþýndakiler oks~ence zengin temiz kaný vücuda taþýr. Akciðer atar damarý ise karbondioksiti fazla olan kirli kaný temizlenmek üzere akciðerlere taþýr.
b) Toplar Damarlar:
Vücutta toplanan kaný kalbin kulakçýklarýna getiren damarlardýr. Kalbe baðlananlarý, akciðer toplar damarl arý ile alt ve üst ana toplar damarlarýdýr. Vücudun alt kýsýmlarýndaki toplar damarlarda, üste doðru açýlan tek yönlü kapakçýklar bulunur. Bu kapakçýklar kanýn yer çekimi etkisi ile geri dönmesini engelleyerek kalbe doðru hareketini kolaylaþtýrýr. Akciðer toplar damarý hariç hepsi karbondioksit miktarý fazla olan kirli kan taþýrlar. Akciðer toplar damarlarý ise akciðerlerde temizlenen kaný kalbin sol kulacý ðýna getirir.
c)Kýlcal Damarlar:
Atar damarlarla, toplar damarlarý birbirine baðlarlar. Kýlcal daýnarlarýn çapý çok küçük olup, dokular arasýnda geniþ bir yüzey oluþturacak þekilde dallanmýþlardýr. Kan ile doku hücreleri arasýndaki bütün madde (besin, gaz ve metopolizma)alýþ veriþi kýlcal damarlarla olur.
3.Kanýn Yapýsý ve Görevleri
Kan, plazma denilen bir sývý kýsým (%55) ile plazma hücrelerinden (545) meydana gelmiþtir. Ýnsanda alyuvar(eritrosit), akyuvar (lökosit) ve kan pulçuklarý olmaküzere üç çeþittir.
a)Alyuvarlar:
Plazmada en fazla bulunan, ortasý çukur, çekirdeksiz hücrelerdir. 1 mm3 kanda kadýnlarda 4.5 milyon ve erkeklerde 5.5 milyon civarýnda alyuvar bulunur. Bu sayý yapýlan iþe, bireyin yaþýna ve atmosfer basýncýna göre deðiþebilir. En çok kemik iliðinde, gerektiðinde karaciðer ve dalakta üretilebilir. karaciðer ve dalak yaþlý alyuvarlarý da parçalar. Yapýlarýnda oksðen ve karbondioksit taþýnmasýnda görev yapan hemoglobin bulunur. Her alyuvarda yaklaþýk 280 milyon hemoglobin bulunur. Hemoglobin sadece kana ve alyuvarlara kýrmýzý bir renk vermekle kalmaz, ayrýca diðer özel proteinlerle birlikte kan ve vücutta sývýsýnýn asit baz dengesini kurar. Alyuvarlar, kan grubu antýjenkrini de bulundururlar.
Alyuvarlar yapýsýnda bulundurduklarý hemoglobin sayesinde solunum gazlarýnýn taþýnmasýný saðlar. Alyuvarlar diðer hayvan guruplarýnýn çoðunda çeki rdeklidir. Memelilerde ise kan dolaþýmýna girmeden önce hemoglobin sentezlerler sonra çeki rdeklerini ve mikondirilerini ve atarak olgunlaþýrlar.
b)Akyu varlar:
Belirli þekilleri olmayan, çekirdekli, beyaz kan hücre leridir. Kýrmýzý kemik iliðinde, lenf dönüþümlerinde ve lenfoid organlarda üretilirler. 1 mm3 kanda ortalama 7.000 kadar bulunurlar. Herhangi bir hastalýk anýnda kandaki sayýlarý artar. Sitoplazmalarýnýn da tanecikleri (granüller) bulunup bulunmamasýna göre çeþitli akyuvarlar ayýrt edilir. Granülsüz olanlar lenfosit ve monositlerdir. Granüllü olanlar ise nötrofiler, eozinofiller ve bazofihlerdir. Akyuvarlar, amip gibi aktif hareketli hücrelerdir. Hastalýk yapýcý bakterilere karþý vücudu korurlar. Özellikle lenf düðümlerinde mikroplarý fagositozla yutarlar. Hatta bazý akyuvarlar amýpsi hareketlerle kýlcal damarlardan çýkarak doku aralarýna da girerek ayný iþi yaparlar.
e) Kan pulcuklarý
Gerçek hücreler deðildir. Renksiz ve çekirdeksiz olup, kemiðin iliðinin büyük hücrelerinden kopan parçacýklardýr. 1 mm3 kanda ortalama 300 bin kadar bulunur. Kanýn pýhtýlaþmasý için gerekli olan özel bir protein oluþtururlar.
d)Kan plazmasý:
K anýn %55 ‘ini oluþturan sývý kýsýmdýr. Plazma vücudun çeþitli bölümleri arasýnda madde taþýnmasý ve madde geçiþine yardým eden hafif bazik (PH ~7,4) bir sývýdýr. Plazmanýn bile þiminde %90-92su,%7-8 kan protein/eri bulunur. Geri kalan kýsmýn içeriði çok deðiþkendir. Bu kýsým içinde hormonlar , antikorlar , besin monomerleri, büyük moleküllü besin/er, vitaminler, madensel tuzlar ve azotlu artýklar yer alýr.
4.Insanda Kan Dolaþýmý
Dolaþým sistemi , kandaki amino asitleri, yað asitleri , glikoz gibi besleyici maddeleri ve oks yeni vücut dokularýna götürür .metopolizma sonucu dokularda meydana gelen artýk maddelerde, hücre/erden kana geçerek boþaltým organ/anna taþýnýr. Dolaþým sistemi ile sadece besleyici madde oks yen ve metopolizma atýklarý taþýnmaz. Ayrýca iç salgý bez/erinin salgýladýðý hormonlar da kanla, ilgili organlara ula þtýrýlýr. Böylece, kan dolaþým ýmý ile vücudun çeþitli faaliyetlerin yürütülmesi ve düzenlenmesi saðlanmýþ olur.
Ýnsanda kan dolaþýmý, büyük ve küçük dolaþým sistemi olarak ikiye ayrýlýr. Bu sistemlerde kirli ve temiz kan ayrý ayrý dola þýr.
a) Büyük Kan Dolaþýmý:
Sol karýncýktan baþlar, sað kulakçýkta sona erer. Karýncýklarýn kasýlmasý
ile sol karýncýktaki temiz kan sol karýncýktan aorta pompalanýr. Aort damarý, sola doðru bir yay çizerek ikiye ayrýlýr. Üste giden damar baþ ve kollara ,alta ayrýlan damar/arda bir çok yan damar/ana mide, pankreas ve baðýrsak/an gibi bütün iç organ/ara ve bacak/ara yayý/ýr. Doku ve organlara ulaþan bu damarlar, çok sayýda kýlcal damar/ara dal/an ir.
Bütün madde alý þ-veriþi, bu kýlcallarda akan kan ile doku hücresi arasýnda olur. Özellikle temiz kandaki oks yen dokulara, karbondioksit ise doku/ardan kana geçer. Kirlenen kan, kýlcallardan top/ar damar/ara ile tilir. Vücudun alt bölgesinden toplanan kan damar/arý alt ana top/an damarda, üst bölgesinde toplanan/an da üst ana toplar damar/arda bir/e þir. Kirli kan bu iki damarla kalbin sað kulakçýðýna dökülür.
b) Küçük Kan Dolaþýmý:
Sað kanýnczktan baþlar, sol kanýncýkta sona eren. Büyük kan dolaþýmý ile sað kulakçýða dolan kirli kan buradan sað karýncýða geçer ve kanýncýk/arýn kasýlnýasý ile kirli kan sað kanýncýktan akciðer atar damarlarýna pompalar. Akciðer atar damarý kalpten çýktýktan sonra ikiye ayrýlarak sað ve sol akciðerlere kollar gönderi/ir. Akciðerleri giren bu damarlar alveo//enin çeperinde ký/cal/ara ayrýlýr. Burada kirli kandaki karbondioksit alveollere, alveollerdeki oks yen ise kana geçer. Temizlenen kan, her akciðerden ikiþer tane olmak üzere dört akciðer top/an damarý ile ka/bin sol u/akçýðýna döner.

5.Doku Sývýsý ve Lenf Sistemi
Doku sývýsý kan plazmasýnýn ký/callardan, doku hücreleri arasýndaki boþluk/ara kontrollü olarak sýzmasý ile meydana gelir. Bu sývýda kýlcall/anýn duvanýndan geçebi/en küçük moleküllü protein/er, glikoz, amino asit gibi besin/en ve sodyum, k/on gibi ýyonlar bulunur. Doku sývýsý, az miktarda olmasýna raðmen, vücutta geniþ bir alana yayý/mýþtýr. Bütün hücreler her türlü madde alýþ-veriþini bu sývý ile yaparlar.
Ký/callanýn dýþarý doðru sývý çýkýþý, fazla olduðundan p/azma protein/erin yaklaþýk %4 bir saatte doku sývýsýna geçer. Bu kaybý önlemek için doku sývýsýna geçen fazla plazma, ikinci bir taþýma sistemi olan /enf sistemi ile tekrar kan dolaþýmýna döner.
Lenf Sistemi:
Lenf sistemi, lenf damar/arý, lenf düðümleni, lenf ký/ca/laný ve lenfoit organ/andan meydana gelmiþtir. Lenf damar/arýy/a taþýnan ve içinde akyuvanlar bulunan doku sývýsýna lenf denir. Bu sývýda alyuvar yoktur. Kan damarlarýna göre ince duyarlý yapýlmýþ olan /enf damar/arý, dokular arasýndaki alanlara yayýlmýþ olan kapalý uçlu lenf kýlca/lana kolayca geçer. Doku sývýsý, çok geçirgen olan bu kýlcallana kolayca geçebilir. Lenf ký/ca/laný daha büyük lenf damarlarýna baðlanýr. Bu damar/an, týpký top/an damar/arda olduðu gibi, kanýn geriye akýþýný önleyen tek yön/ü kapakçýklara sahiptir. Lenf sývýsýnýn hareketi kanýn hareketine göre oldukça yavaþtýn. Çünkü /enfe basýnç yapan özel bir kalp ve atar damar yoktur. Lenf sývýsýnýn hareketi ka/bin negat~/ emme bacýncý ile iske/et kaslarýn lenfdamanlanýrn sýký þtýrmasýyla saðlanýr.
Lenf Düðümleri
Lenfdüðümleni, lenfdamlanlanýrnn dolaþým sistemi ile birleþtiði yerlerde bu/unan özel hücre kümelenidin. Bu yapýlarda lenfosit adý verilen akyuvarlar meydana gelir. Lenf sývýsý, lenf düðümleninin dar ve kývrýmlý kana//anýndan geçerken, içinde bu/unan bakteri/eri burada býrakýr ve bakteri/er lenf düðümleninde þiþme meydana gelir. Örneðin, i/tihabik durumlarda bademciklerin þiþmesi gibidir.
6.Kaýý ve Hücreler Arasýnda Sývý Alýþ Veriþi
Vücut hücre/eri,, doku sývýsýndan oluþan bir ortamda yaþar/an. Kan ile hücreler arasýndaki sývý alýþ veniþi bu ortam aracýyla ile olur. Atar damarlarýn kýlca/ damarlarýnda birleþtiði yerlerde kan bas ýncý yüksek olduðu için damar/arda bulunan besin/er, oksÜen ve hormonlar d~füzyonla doku sývýsýna, oradan da hücrelere daðýlýr/an.
DOLAÞIM SÝSTEMÝNÝN SA ÐLI~I
Vücudum uzda bu/unan bütün sistemlerin canlýlýðýný sürdüreb ilmesi dolaþým sistem in saðlýklý çalýþmasýna baðlýdýr. Çünkü bu sistemin saðlýklý olmasý, diðer sistem/erin ihtiyacý olan maddelerin onlara iletilmesini ve artýk ünü/erin inde uzak/aþtýný/masýn ý sað/an.
Dolaþým sisteminin saðlýðýný korumak için;
• Düzenli olarak yaþýmýza uygun spor yapmalýyýz.
• Fazla yaðlý ve niþastalý yiyeceklerden kaçýnma/ýyýz.
• Alkol, sigara, aþýrý çay ve kahve gibi içeceklerin kalp ve damar saðlýðýna zarar verdiðini unutmamalýyýz.
• Vücudumuzdaki kesik ve yaralarý zamanýnda tedavi etme ii, fazla kan kaybýna izin vermemeliyiz.
• AIDS,sarýlýk gibi kanla bu/aþabi/en hastalýk/an olduðu için temiz ve kan nakli yap týrmaya dikkat etmeliyiz.