Tortul kayaç nedir?

Üç ana kayaç türünden (tortul kayaçlar, magmatik kayaçlar, metomorfik kayaçlar ya da Baþkalaþým kayaçlarý) biri olan tortul kayaçlar Dünya'nýn yüzeyinin yaklaþýk yüzde 75'ini kaplarlar.

Tortul kayaçlar dört deðiþik þekilde oluþabilirler:

erozyona uðramýþ diðer kayaçlarýn çökelmeleriyle (bunlara kýrýntýlý (klastik) totul kayaçlar da denir),
tortularýn birikmesi ve saðlamlaþmasý ile,
biyolojik aktivitelerin sonucu oluþan totullarýn depolanmasý ile ve
eriyiklerden çökelme sonucu ile.
Tortul kayaçlar'ýn oluþmasýnda dört önemli süreç vardýr. Bunlar erozyon, taþýnma, birikme ve sýkýþmadýr.

Tortul kayaçlar

Su ve rüzgâr yeryüzünü deðiþtirebilir. Bu kuvvetler, kayaçlarý kýrarak, küçük kayaçlarý taþýr. Bu partiküller farklý yerlerde yerleþirler. Buralarda, küçük parçacýklar toparlanarak, basýnç altýnda çimentolaþýp, daha büyük kayaçlarý meydana getirirler. Bu kayaçlar, genellikle suda oluþur ve magmatik kayaçlardan daha yumuþaktýrlar. Tortul kayaçlar, birçok tabakalarý meydana getirir ve fosilce zengindir.

Tortul kayaçlarýn dört tipi vardýr:

Parçalý kayaçlar: Bu kayaçlar rüzgâr ve su gibi mekanik etkilerle; kayaçlarýn kýrýlarak, taþýnmasý veya küçük parçalarýn, baþka yerlerde toplanmasýyla oluþur. Kum taþý, çakýl taþý bunun örnekleridir. Buharlaþma: Su, sadece kayaçlarý kýrarak küçük parçalarý taþýmaz. Ayrýca su, birçok minerallerin üzerinden akarken, onlarý çözer. Daha sonra, su buharlaþtýðýnda, bu mineraller, burada kalarak kayaçlarý oluþturur. Pamukkale, bu tipin iyi bir örneðidir. Organik Kayaçlar: Suda yaþayan birçok organizmalar, kabuða sahiptir. Bu organizmalar, öldüðünde, geride kabuklarý kalýr. Bu kabuklar, birikerek kayaçlarý oluþturur. Taþ kömürü ve linyit bunun örnekleridir. Kimyasal Kayaçlar: Su buharlaþtýðýnda, içindeki mineraller çökelerek birikir. Fakat bazý mineraller, su buharlaþmadan çökelebilir. Her madde, suda çözünebilirliðe sahiptir. Sudaki bir maddenin varlýðý, diðer bir maddenin çözülebilirliðini etkileyebilir. Bir mineral, saf suda çözünebilir olduðu halde, deniz suyunda çözünemez olabilir. Tuz ve diðer mineraller, baþka minerallerin çözünürlüðünü düþürür. Bu nedenle, tatlý suda çözülmeyen mineraller, denizlere ulaþarak denize karýþýr. Yeraltý akýmlarý, bu iþlemi hýzlandýrýr. Bu mineraller, tabakalarýn tabanýna çökelir. Daha büyük aðýr partiküller, alt tabakalarý, daha hafif partiküller ise, üst tabakalarý oluþturur. Su basýncý, kayaç oluþum sürecini hýzlandýrýr. Bir tortul kayaç, yukarýdaki kayaç sýnýflarýndan, birden fazlasýna ait olabilir. Örneðin, bir kayaç, organik esaslý olduðu halde, denizde kimyasal iþlemle oluþabilir.

Kýrýntýlý tortul kayaçlar 

Çeþitli büyüklükteki taþ ve mineral parçalarda karalardaki ve denizlerdeki tortullaþma havzalarýný çökelmeleriyle meydana gelen taneli kayaçlardýr. Deðiþik boyuttaki taneleri birbirleriyle çimento maddeleriyle birleþmeleri sonucu çimentolu kayaçlar kum taþý, kireç taþý gibi taneleri birbirine baðlayarak madde bulunmadýðýndan çimentosuz tortul kayaçlar oluþur.

Kýrýntýlý tortul kayaçlar tane çapý 2 mm'den büyük ve çakýl, moloz, konglomera gibi kayaçlardýr. 2 mm'den 0,2 mm'ye kadar olan kýsma kum, karýþýk kum, kumtaþý, kuvarsit, gibi kayaçlardýr. Tane çapý 0,2 mm'den 0,02 m^'ye kadar olan kýsým mil ondan daha küçükler genellikle mil+kil þeklinde geçer.

Organik tortul kayaçlar 

Forominiferalar, mercanlar, sünger gibi kayaç yapýcý organizmalardan veya bunlarýn irili ufaklý parçalarýndan oluþan kayaçlardýr.

Kimyasal tortul kayaçlar

Dolgun eriyiklerden çökelme sonucu meydana gelirler. Maðralardaki sarkýt ve dikitler, deniz kýyýlarýndaki kireçli ve demirli oolitler, kapalý göllerin kenarlarýndaki tuz oluþumlarý su kaynaklarý etrafýndaki traverter oluþumlarý %35'i kadar kireç taþlarý oluþturur. Kireç taþlarý yapý taþý, stabilize malzeme, kireç yapýmýnda ve döþemecilikte, çelik sanayisinde ve ilaç sanayisinde kullanýlýr.

kaynak