Rüzgar aþýndýrmasý nedir?

TÜRKÝYE' DE RÜZGAR AÞINDIRMASI.
Rüzgarýn tanýmý:
Atmosfer basýncý farklarýndan ve yer kürenin deðiþik bölgeleriarasýndaki sýcaklýk farklarýndankaynaklanan hava hareketi.Havanýn hareket etmesine kara ve havasýcaklýðýndaki deðiþmeler neden olur.Sýcaklýk farklarý, yüksek, alçak basýnç alanlarýnýn doðmasýna yol açar.Sýcak bölgelerde alçak basýnç, soðuk blgelerde yüksek basýnç alanlarý oluþur.Bu iki bölge arasýnda basýnç farkýnýn oluþmasý sonucu hava yer deðiþtirerek yüksek bölgelerinden alçak basýnç bölgelerine doðru hareket eder.Havanýn bu hareketinin adý olan rüzgarýn hýzý, havanýn hareket hýzýna baðlýdýr.Bu hýz saniyede metre ve saatte kilometre olarak açýklanýr.Bir yerde, rüzgarýn hýzlý esmesi, hava olaylarýnýn þiddetli bir biçimde geliþtiðini gösterir.Hýzla esen rüzgarýn yýkýcý etkisi bu baþlangýçtan ileri gelir.1m/sn hýzla esen rüzgarýn 1mkarelik bir-yüzeyde yaptýðý basýnç 0,0756kg. dir.Hýzý anometre ile ölçülür.Hýzýný tahmin edebilmek içinse botor ölçeði (Beaffort scale)kulanýlýr.Rüzgar hýzlarý haritalarda knot ölçülerine göre eþ
pýz izotaþ eðrileri ile gösterilir.Yönü ve hýzý çoðu zaman birlikte
gösterilir.Bir bölgenin belirli bir süre içinde aldýðý rüzgar ve o-
nun þiddetini göstermek için, istasyonu gösteren küçük bir daire-
nin çevresine her yöndeki rüzgar, okun boyu esiþ sayýsýna, ka-natçýklarýn sayýsýda rüzgar þiddetine göre alýnmak yoluyla çizilir.
Bu tip diyagramlarýn çeþitleri vardýr ve bunlara rüzgar gülü di-
yagramlarý denir.Belirli bir yöndeki rüzgarlarýn ortalama hýzlarý ile o rüzgarlarýn esiþ sürelerinin çarpýlmasýna ortalama rüzgar hýzý bulunur.Bunlardanda rüzgar sürekliliði ve rüzgarýn akým çizgileri belirlenir. Rüzgarlarýn yönleri zaman zaman deðiþir . Bu deðiþmeler hava koþulllarý bakýmýndan önemli etkiler yapar.Bu nedenle hangi yönde ne kadar estiði önemlidir. Eþiþ sýklýðýna o rüzgarýn frakansý denir.Frakans adý gecen rüzgarýn esme süresi yada sayýsýnýn belirli zaman ölçülerine göre (gün , ay , yýl) yüzde oraný ile belirtilir. Rüzgar sürekliliði ise belirli sürelerde belirli rüzgarlarýn estiðini göstermek iç in kullanýlýr.Rüzgarlar yüksek baþýçlarda esmelere göre onlarý harakete geçiren kuvvetin yönü eþ basýnç (izobar) eðrilerine diktir . Bu kuvvete bara motrek gradyan denir. Barometrik garadyanýn etkisi altýnda kalan rüzgarlara da barostofik ya da gostrofik rüzgarlarý adý verilir.
Dünyada , dönen bir küre olduðu için rüzgarlar eþiþleri sýrasýnda Kuzey yarý kürede saða Güney yarý sola saparlar . rüzgarlarý saptýran bu güce koriyolis etkisi denir.
Rüzgarlar yere yaklaþtýkça sürtünme etkisiy le hýzlarý azalýr.Buna baðlý olarak koriyolis etkisi zayýflar.Bu rüzgarlara yarý sapmýþ rüzgarlarý adý verilir.Sapma olayý siklon alanýndaki alçalýcý hava hareketlerinin burgaç durumunu olmasýna neden olur.Bu nedenle alçak baþýnç alanlarýnýn haritasýnda çevreden merkeze doðru yaklaþan havada kuzey yarý kürede saat göstergesinin tersine güney yarý kürede saat göstergesinin hareketine uygun bir dönüþ , yüksek baþýnç alanlarýnýn haritasýnda cevreden merkeze doðru uzaklaþan havada , Kuzey yarý kürede saat göstergesi hareketine uygun güney yarý kürede gösterge hareketinin tersine bir dönüþ görülür. siklon ve anti siklonlardaki bu dönüþ hareketi genellikle gözle görülmez . Çünkü havanýn hareketinin çapý yüzlerce km . Ancak küçük ölçülü siklonlarda torna dolar ve hortumlarda görülür.
Rüzgarýn yere yüzüne sürtünmesini hýzý azaltýr ve sapma azaldýðýndan sürtünme yoluyla yönüde deðiþir. Rüzgarlarýn yere yüzünde yavaþ500-600 m yükseklerde daha hýzlý esmesinin nedeni yükseklerde sürtünme yoluyla rüzgarýn hýzýnýn azalmaýsýndan meydana gelir.
Rüzgarýn bulunulan yere doðru geldiði yere rüzgarýn yönü denir. Bu yön coðrafi yönlerle küzey ,batý rüzgarý vb biçiminde belirtilir. Türkiyede rüzgar yönleri dört grupta toplanýr v harfle ifade edilir .Bunlar: s güney(kýple) e doðu , n küzey (yýldýz) ve w batý olarak belitilir .Ara yönler ise se keþiþleme ,ne poyraz , nw karayel ve sw lodos dur.Rüzgar yönleri genellikle pusulularýn ana ve ara bölümleri olan 16
yön boyunca açýklanýr.Rüzgarýn yönü ,rrüzgar gülü ile belitilir.Rüzgar , genel olrak adlandýrýldýðý gibi yerel adlarda alýrlar . Bunlar genelde denizçilikte kullanýlýr.Karadenizde küzeyden esen rüzgarlar yýldýz , ege denizinden esenler etezyen adýný alýr. Rüzgarlar kendilerini oluþtýran hava kütlelerinin özelliklerine göre sýcaðý yada soðuðu getiriler.Kara dan denize doðru esen rüzgarlar dalgalar oluþturur .Özellikle yönleri a
çýk denizden kara ya doðru esen rüzgarlar fýrtýnayý oluþturur. Hava alanlarýnda rüzgar yönlerini belirlemek için rüzgar torbalarý kullanýlýr .Ýki uçu delik bir kumaþ borudan oluþan bu torbalar rasat amcýndan çok uçuþ yapan pilotlara rüzgarýn yönünü gösterir.
Atmosferi çanlandýran hava hareketleri bütünü büyük çaplý olarak ele alýýrsa düzenli bir görünün sergilerler.Yer yüzündeki metoloji istasyonlarýn her birinin yerine atmosfer basýnçýnýn ortalama deðerini koyarak elde edilen eþ baþýnç eðrileri haritalarý bir ekvator alçak basýnçlar kuþaðýyla bir birinden ayrýlan iki tropikal yüksek basýnçlar kuþaðýnýn varlýðýný ve kutup bölgelerinde hiç deðilse aþaý katmanlarda oldukça yüksek baþýnçlarýn bulunduðunu ortaya koyarlar. Orta enlemlerde 45 60 derece bileþeni batýdan güney batýya olan rüzgarlar görünür, bular kutup bölgelerinden gelen küzey doðu rüzgarlarýyla karþýlaþýnca bu bölgede tedirginlikler meydana getirir.Bu tedirginlikker baþýnç alandaki deðiþikliklerlke birlikte görülür, böylece rüzgarlerýn düzenide al tüst olduðundan atmosferdeki dolaþýn þemasýda bozulur. Buna karþýlýk musonlar , büyük ana karalarda belli aralýklarla geliþem etki merkezinden kynakanýrlar.ara karadan yazýn denizden gelen nemli bir rüzgar kýþýn karadan gelen kuru bir rüzgar eser.
Hava basýnçýnýn yere küre üstünde gerçek daðýlýmý ve da oluþumu , geçiçi rðzgarlarýn oluþumuna neden olur. Yer yüzünün tüm ülkelerin de az çok belirli özellikleri bulunan yerel rüzgarlar eser örneðin akdenizde oluþan alçak basýnç alanlarýndan dolayý kuzey afrika kýyýlarýnda batýdan doðuya esen sýcak ve cok kurak bir güney rüzgarý olan sriko; yine sýcak ve kurun rüzgar olan bu tür bir alçak baþýnç alanýn nil deltasýna gelmesine yada orada uluþmasýyla esen hamsin riode la platanýn batýsýnda yel çevrimine benzer þiddetli bir rüzgarf olan pam pero yunan takým adalarýnda yazlarý esen mevsinlik yada yýllýk rüzgarlar adriya denizinde yada karadenizde kýþ mevsiminde esen bir rüzgar olan bora vb. Orta avrupada küzey alplerin isviçre ve avuturyadaki vadilerinde çok iyi biline föhn rüzgarý da özellikle belirtilmesi bir rüzgardýr .Bu gerçekten bir rüzgarýn sýra daðda her dik eþiþinde ortaya çýkan olaydýr.Ýç anadoluda Karapýnar yöresindeki pek ibce volkanik kumlarýn ve küllerin bulunduðu çýplak yerlerdede rüzgarýn etkisi görünmüþ, bunlarýn kenarlarýndaki yerlerde kaplamakta olduðu anlaþýlmýþ buralarda son15-20 yoldan beri aðaçlandýrma yapýlarak rüzgarýn bu etkileri kýsmen olsun önlenmiþtir.
DENÝZLERDE HAREKET
Deniz yüzü hemen daima hareket halindedir.Bu hareketleri oluþturan iki büyük güç vardýr:
1-Rüzgarlarýn tesirleri
2-Ayýn ve güneþin günlük gücünün tesirleri
a.Dalgalar,Akýntýlar,Gel-Git olayý:
Dalgalar deniz yüzünün dönemli olarak biçim deðiþtirmesidir.Böyle bir hareket sýrasýnda su bölümcükleri çember biçiminde birer yol çizercesine salýnýrlar.Ýþte buna Çemberleme Hareket denir.Dalgada birbiri arýndan yer deðiþtiren madde deyil, harekettir.Dalgalarýn özelliðini ortaya koyan unsurlar vardýr:
Dalga yüksekliði:1-2m. bazen daha çok olur.
Dalga boyu:dalganýn sýrtlarýný ayýran uzaklýktýr.
Dalga dönemi: Birbiri ardýndan gelen iki sýrtýn yerinde duran bir noktanýn önünden geçiþleri sýrasýnda geçen zamandýr.
Dalganýn yayýlma hýzý:Hareketin deniz veya göl üstündeki yayýlýþ hýzýdýr.
Açýklardan kýyýlara doðru ilerleyen dalgalar buralara çarparak aþýndýrýcý etki oluþturur.Buna dalga aþýndýrmasý denir.Kimi zaman 10-20 ton kayalar sürüklenebilir.Bunlar geçtikleri yerleri aþýndýrýrlar.Bu dalgalara çatlayan dalga denir.Kýyý boylarýnda yar denilen
dik kayalýklar oluþur.
Deniz akýntýlarý okyonuslarda ve denizlerde doðduklarý bölgelerden uzaklara su kütlelerini sürükleyen hareketlerdir.Bunlar, deniz yüzünde iyice belli olduklarý gibi dik akýntýlarýda vardýr.Bu akýntýlar kýyý boyunca olanlarý sürükleyici etkilerine baðlý olarakkýyýlarýn iþlenmesinde taþýnan maddelerin yer yer birikmesinde etkili olurlar.
GEL_GÝT Olayý deniz yüzüde 12-13saatlik dönemlerle beliren deniz sularýnýn kabarmasý çekilmesi þeklinde görünen olaydýr.Bunu gözlemleyen kimse bir anda denizin aðýr aðýr kabardýðýný sonra durduðunu görür.Kýsa bir süre sonra denizin aðýr aðýr çekilmeye aþladýðýný dipteki çamurlarýn yüzeyde kaldýðýný görür.Daha sonra denizin yeniden kabarýp çekildiðini görür.
Bu böyle her gün olur.2Defa kabarma 2defa çekilme olur.Her gün 50 dk. geç olur.Kabarma ile çekilme arasýnda düþey seviye farkýna Gel- git genliði denir.Okyanus ortasýnda 60-80cm. kenar denizlerde 8-10m. dir.Kabarma zamanýnda denizden ýrmak aðýzlarýna doðruçekilme zamanýnda bunun tersi görünür.Bu harekete baðlý olarak böyle kýyýlarda huni biçimli ýrmak aðýzlarý oluþmuþtur ki bunlara haliç kýyýlarý denir.Buralardaki watt kýyýsý gel git e göre deniz sularýylaörtülen sonra sular çekilince yüze çýkan kýyýlardýr.
b-Türkiye Denizlerindeki Akýntýlar:
Türkiye denizleri iç denizler özelliðindedir.Bu denizleri birbirine baðlayan boðazlarda ve çevrelerinde seviye ve yoðunluk farkýndan ileri gelen akýntýlar vardýr.Bunlar bir çeþit boþalma akýntýlarýdýr.Ýstanbul ve çanakkale boðazlarýndaki akýntýlar tuzluluðu az olan sularýn üst akýntýlar þeklinde karadenizden marmaraya oradan ege denizine geçmesi þeklindedir.Tuzluluðu az olan sular ise ters doðrultuda dip akýntýsý olarak hareketn ederler.Ege denizinde doðu tarafta kuzeye doðru, batý tarafta güneye doðru iki akýntý vardýr.Doðudaki akýntý Akdenizin sýcak ve yuzlu sularýný çanakkale boðazýna getirir.Ege denizinin batýsýndaki akýntý Çanakkale boðazýndan üst akýntý olarak gelen az tuzlu sularýn güneye doðru ilerlemesi sonucu oluþur.
Ege denizinin batý bölümündeki etkisi altýnda bulunduran akýntýnýn baþlangýç yeri karadenizdir.Buradaki akýntý sisteminin oluþmasý türlü sebeblere dayanýr.Bunlarýn bþlýcalarý Laradeniz ile marmara sularý arasýndaki yoðunluk farký Ýstanbul boðazýnýn bir boþaltýcý durumunda olmasý nehirlerin bol miktarda su getirmasi.
Karadenizdeki akýntýlar kýyý boyunca dolaþan büyük bir akýntý ile bundan ayrýlan ve denizin ortalarýný tesiri altýnda tutan devirli su hareketleridir.Ýstanbul boðazýnda Karadenizden marmaraya doðru kuvvetli bir üst akýntý vardýr.Bunun hýzý boðazýn en dar yeri olan hisarlar arasýnda saatte 10 km. yi bulur.Bu akýntý karadenizdeki az tuzlu sularýn Marmaraya boþalmasýndan olmuþtur.Boðazýn dibinde Marmaranýn daha tuzlu sularýný karadenize taþýyan bir alt akýntý vardýr.Kýyýlarda kýrýlan dalgalar böyle akýntýlarý oluþturur.Kýyýya köþeleme olarak gelen ve kýrýlan dalgalar kumsal üzerinde kýrýlmanýn sonucu olan bir ilerleme yaparak geriye döner.Böyle bir kýrýlma ve çekilmeler kumsal boyunca bir akýntý oluþturur.Böylece kýyý akýntýlarý oluþur.
c-Türkiyede dalga ve akýntýlarýn oluþtýrduðu kýyý þekilleri
Türkiyede çeþitli kýyý þekilleri vardýr.Bunlarýn biçimlenmesinde dalgalar ve akýntýlarýn tesirleri vardýr.Dalgalarýn karaya dik çarpmasý ile yarlar oluþmuþtur.Buradan kopan maddeler az ilerde birikerek kumsalý oluþturur. Anadolunun Karadeniz boyu çuk yerinde yüksek kýyýlar þeklindedir.Burada denizi pek yakýndan takip eden dað sýralarý ve bunlarýn kývrýmlý kývrýmlý kýyý çizgilerine çok yerde paralel uzanýr.Bunlar uzunlama kýyýlardýr.Bu sebeble girinti ve çýkýntýlar azdýr.Sadece dalganýn aþýdýrýcý etkisi ile yarlý kýyýlar birbiri ardýna sýralanýr,aralarýnda kumsallar, dere aðýzlarýnda küçük deltalar, ýrmak aðýzlarýnda büyük deltalar oluþur.Deltalarýn ve geniþ kumsallarýn bulunduðu yerlerde alçak ve yatýk kýyýlar yer tutmuþtur.
Karadeniz kýyýlarýnýn baþlýca koylarý þunlardýr:Sinop limaný,Samsun, Amasra, ereðli, Ordu ile ünye arasýndaki koylar, Trabzon ve Vakfýkebir koylarý.Koylarýn azlýðý bir kýsmýnýnda rðzgarlara karþý yeterince koruyucu olmamasý sebebiyle bu kýyý boylarýndaki iskeleler
rüzgarlara açýk olmuþtur.Bu nedenle buralarda liman tesisleri kurmak gerekmiþtir:Samsun, Trabzon, Zonguldak limanlarý.
Akdeniz kýyýmýzda Karadenizinkileri andýrýr.Buradada uzunlama kýyýlar ve kumsallar oluþmuþyur.Burada iki büyük yarýmada uzanýr:Taþeli ve tekeli yarýmadasý.Teke yarýmadasýnýn güney kýyýlarýnda ''Dalmaçya tipi kýyýlar oluþmuþtur.Burada kýyýya paralel uzanan sýrtlar ile uzun çukurluklarýn bulunduðu yerlerde deniz sularýnýn basmasýyla oluþmuþtur:Sular çukurluklarý doldurmuþ sýrtlar ise adalar ve kýsmen yarýmada olarak kalmýþtýr.Akdeniz kýyýmýzda üç geniþ körfez uzanýr:Batýda antalya, doðuda mersin, en doðuda iskenderun körfezleri.Bunlarda rüzgarlara açýktýr bu nedenle limanlar kurulmuþtur:Mersin, Ýskenderun, Antalya.
Ege denizi kýyýlarýna gelince kýyý þekilleri ve uzanýþlarý farklýdýr.Kýyýlar enine kýyýlarrdýr.Geniþ çöküntü hendekleri vardýr ve deniz sularý içine girmiþ ve körfezler oluþmuþtur.Bu nedenle kýyýlar girintili çýkýntýlýdýr.Gökova, güllük, kuþadasý, izmir, çandarlý,dikili ve edremit körfezleri derin girintilerdir.Kýyýnýn bazý kýyýlarý düzleþmeye baþlamýþtýr:Büyük menderes nehrinin yolu boyunda ve aðzýnda.Bu sýralarda bafa gölünün yerindeki körfezin aðzý alüvyonlarla dolarak geniþ bir alüvyon setle kapanmýþ ve eski körfez þimdi göl durumuna gelmiþtir.19.yy.nin sonlarýna doðru Gediz nehri izmir körfezine dökülerek burada delta oluþturmuþtur.Ancak bu oluþma izmir körfezini kapama gibi tehlike yaratmýþ ve bundan kurtulmak için nehrin aðzý körfezin açýklarýna çevrilmiþtir.
Marmara denizinin kýyýlarýna gelince kýyýlarýn ana çizgileri yeni yerkabuðu hareketleriyle oluþmuþtur.Ýzmit ve gemlik körfeziderin bir çöküntü hendeði olarak meydana gelmiþ ve doðuya doðru sokulmuþtur.Derin ve büyük ýrmak dökülmemesinden dolayý dolma durumu meydana gelmemiþtir.Buna raðmen sapanca batýsýnda yakýn daðlardan inen sürünyü maddeleri ile bir alüvyonlu ova olmuþtur.Sapanca gölü meydana gelmiþtir.
Bu denizde Erdek ve bandýrma körfezi ise yakýn zamanda eski Kapýdaðý adasýnýn iki yandan kýyý dilleri ile karaya bitiþmesi sonucu bir yarýmada durumuna gelmiþ bu dolgu yerlerinin iki yanýnda iki körfez oluþmuþtur:Erdek, bandýrma körfezi.Marmara denizinin kuzey kýyýlarýnda pek yakýn ir geçmiþin iki körfezinin aðýzlarý kýyý dilleri ile kapanarak burada iki göl oluþmuþtur:Büyük çekmece ve küçük çekmece gölü.
Ýstanbul ve çanakkale boðazlarýn kýyýlarý ''Rias''tipindedir.
Rias tipi kýyýlar okyonus sularýnýn yükselmesi yüzünden vadilerin aþaðý kesimlerinin deniz sularýnýn basmasýyla oluþmuþ kýyýlardýr.Ýstanbul boðazý eski bir akarsu vadisine tekabul etmektedir.Bu vadi eski zamanlarda deniz çekilmesi sýrasýnda sularýn 90-100m.çekildiði dönemde akarsuyun bu derin vadiyi kazmasý þeklinde olmuþ daha sonraki deniz yükselmesi sularýn basmasýyla boðaz durumunu almýþtýr.Haliçte bunun bir koludur.Çanakkale boðazýda benzer bir olay göstermiþtir.
Bu denizde baþlýca ada topluluklarý iki yerdedir:
1-Ýstanbul yakýnýndaki adalar:Baþlýcalarý büyükada, Heybeli ada, Burgaz ve kýnalý adalarý.Bunlar yer kabuðu hareketleri ile çöküntüye uðramýþ bir yerde oluþmuþlardýr.
2-Marmara adalarý topluluðu:Baþlýcalarý(marmara, paþalimaný, türkeli,ekinci adalarý).
Bunlarýn dýþýnda bir de gemlik körfezi açýklarýnda imralý adasý vardýr.Ýstanbul ve Çanakkale boðazlarýnýn her iki kýyýsýda çok yerinde dik kýyýlardýr.Eski birer akar su vadisi olarak meydana gelmiþ bulunan bu boðazlar, yeni devirlerde deniz sularý altýnda kalmýþlardýr.
Ýstanbul Boðazýnýn baþlýca büyük girintisi Haliçtir.Boðazýn kýyýlarý rias tipindendir.Bunlar akarsularla açýlmýþ derin vadinin, deniz sularý altýn-
da kalmasýyla oluþmuþlardýr.

kaynak: ödev siteleri